Ιωάννης Βατάτζης - Η ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας


Στα τέλη του 12ου αιώνα η Βυζαντινή αυτοκρατορία παρήκμαζε συνεχώς. Είχε την ατυχία να διοικείται από μια σειρά ακατάλληλων  αυτοκρατόρων. Τον Αλέξιο Β' (1180-83) που ανέβηκε στο θρόνο στα 11 του χρόνια διαδέχτηκε ο φιλόδοξος Ανδρόνικος Α' Κομνηνός (1083-85), ο οποίος αφού κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη και σφάγιασε όλους τους Λατίνους της πόλης, ακόμα και γέρους, παιδιά και άρρωστους στα νοσοκομεία, δηλητηρίασε την Μητέρα του Αλέξιου, στραγγάλισε τον ίδιο και παντρεύτηκε την 12χρονη σύζυγό του Αγνή της Γαλλίας. Ο Ανδρόνικος συμπεριφερόταν με ιδιαίτερη βία κι έτσι, όταν η Θεσσαλονίκη έπεσε στα χέρια των Νορμανδών της Σικελίας υπό την ηγεσία του Ισαάκιου Β΄ Άγγελου, άρχισε η επανάσταση από την οποία ο Ανδρόνικος βρήκε φρικτό τέλος. Του έκοψαν το δεξί χέρι, του έβγαλαν το ένα μάτι και μετά από μερικές μέρες χωρίς τροφή και νερό τον παρέδωσαν στο πλήθος: "... τον ξυλοκόπησαν, τον λιθοβόλησαν, τον τρύπησαν με καρφιά, τον περιέλουσαν με ακαθαρσίες. Μια γυναίκα του δρόμου άδειασε πάνω στο κεφάλι του έναν κουβά με βραστό νερό..."

Αλέξιος Ε' Μούρτζουφλος

Ο Ισαάκιος (1185-95) δεν σκότωσε μόνο τον Ανδρόνικο αλλά και τους δύο γιους του. Η διαφθορά είχε γιγαντωθεί η αριστοκρατία γινόταν όλο και πιο καταπιεστική και ο ίδιος "πουλούσε τα κυβερνητικά αξιώματα σαν τα λαχανικά στην αγορά." Ο ίδιος τελικά μετά από 10 χρόνια στο θρόνο τυφλώθηκε από τον αδερφό του Αλέξιο Γ΄ Άγγελο (1195-1203) που έγινε αυτοκράτορας ως το 1203 όταν αναγκάστηκε σε φυγή από τα στρατεύματα των σταυροφόρων. Στη θέση του αυτοκράτορα αποκαταστάθηκε ο τυφλός Ισαάκιος μαζί με το 21χρονο γιο του Αλέξιο Γ' Άγγελο. 

Η κατάσταση είχε γίνει απελπιστική και ο Αλέξιος Ε΄ Μούρτζουφλος έκανε την απέλπιδα προσπάθεια σωτηρίας της αυτοκρατορίας καταλαμβάνοντας την εξουσία χωρίς όμως αποτέλεσμα μια και ήταν ήδη πολύ αργά. Η Κωνσταντινούπολη είχε πέσει στα χέρια των Σταυροφόρων και η επακόλουθη τριήμερη λεηλασία ήταν μακράν ότι πιο φρικώδες είχε ζήσει η ανθρωπότητα. Ο ίδιος ο Αλέξιος Ε'  απέδρασε όμως τελικά τυφλώθηκε, κι αφού περιπλανήθηκε σαν κοινός αλήτης, τελικά συνελήφθη κι εκτελέστηκε από τους σταυροφόρους.

Οι νέοι Λατίνοι ηγεμόνες δεν ήταν φυσικά καθόλου δημοφιλείς. Η υποταγή στους κατακτητές, οι λεηλασίες μετά την άλωση και η επιβολή του λατινικού τελετουργικού ανάγκασαν πολλούς βυζαντινούς να εγκαταλείψουν τις λατινοκρατούμενες περιοχές.

Η συνεχιζόμενη οικονομική, στρατιωτική και κοινωνική παρακμή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας έφεραν σαν αποτέλεσμα τον Απρίλιο του 1204 την άλωσή της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της 4ης σταυροφορίας. Το δεσποτάτο της Ηπείρου, η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και η αυτοκρατορία της Νίκαιας ήταν τα διάδοχα κράτη που δημιουργήθηκαν γύρω από τις λατινοκρατούμενες περιοχές.

Θεόδωρος Λάσκαρης

Στην αυτοκρατορία της Νίκαιας από το 1205 αυτοκράτορας ανακηρύχτηκε ο γαμπρός του Αλέξιου Γ' Θεόδωρος Λάσκαρης, οποίος κατόρθωσε να σταθεροποιήσει την επικράτειά του μέσα από συνεχείς πολέμους τόσο με τους Λατίνους όσο και με τους Σελτζούκους στα δυτικά, αλλά και συνεχείς εξεγέρσεις τοπικών ηγεμόνων. Στην αρχή τον ευνόησε η ήττα των Φράγκων από τον βασιλιά των Βουλγάρων Καλογιάννη το 1205. Οι Φράγκοι συμμάχησαν με τους Σελτζούκους ξεχνώντας ξανά την "ιερή" τους αποστολή και η αυτοκρατορία της Νίκαιας διέτρεξε μεγάλο κίνδυνο. Η πίεση των Βούλγαρων όμως από τα δυτικά επέφερε την επιθυμητή ισορροπία και τελικά την αναγνώριση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας από τους Λατίνους μέσα από μια συνθήκη ειρήνης το 1214, που κατέληξε στο γάμο του Λάσκαρη με την κόρη της νέας αυτοκράτειρας της λατινικής αυτοκρατορίας Ιολάνδης το 1219. Η προσέγγιση αυτή ανησύχησε το δεσποτάτο της Ηπείρου μια και ο στόχος και των δύο ήταν η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ο ανταγωνισμός τώρα γινόταν ακόμα πιο σκληρός. Ο Θεόδωρος της Ηπείρου καταλαμβάνει την Θεσσαλονίκη το 1224 και ανακηρύσσεται αυτοκράτορας των Ρωμαίων.

Ιωάννης Βατάτζης

Εντωμεταξύ το 1222 στο θρόνο είχε ανέβει ο Ιωάννης Βατάτζης και ο Ιβάν Ασάν Β' ήταν ο νέος τσάρος της βουλγαρικής αυτοκρατορίας. Ο Βατάτζης μετά την ενηλικίωσή του και την απώλεια των γονιών του εγκαταστάθηκε στο Νυμφαίο της Βιθυνίας όπου ήταν ουσιαστικά το διοικητικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Εκεί γνωρίστηκε με το Λάσκαρη αναγνωρίστηκαν οι ικανότητές του κι έγινε πρωτοβεστιάριος (πολύ υψηλό τιμητικό αξίωμα). Νυμφεύτηκε την μεγαλύτερη κόρη του Λάσκαρη Ειρήνη εξασφαλίζοντας τη διαδοχή μια και ο Λάσκαρης δεν είχε διάδοχο. Η ανάρρησή του στο θρόνο δεν ήταν κάτι που αναγνωρίστηκε εύκολα. Αντιμετώπισε το 1223 την επίθεση του Λατίνου αυτοκράτορα που είχε υποκινηθεί από τα αδέρφια του Λάσκαρη, αλλά ο Βατάτζης τον νίκησε.  Η μέχρι εκείνη τη στιγμή συμμαχία του δεσποτάτου της Ηπείρου με τους Βούλγαρους διεκόπη βίαια. Ο τσάρος Ασσάν συνέτριψε το στρατό Θεόδωρου το 1230 και πλέον οι μόνοι ισχυροί αντίπαλοι του Βατάτζη στα σχέδιά του ήταν η βουλγαρική αυτοκρατορία και οι Σελτζούκοι.  Γρήγορα ο Βατάτζης με τον Ασάν συνεργάστηκαν εναντίον των Λατίνων και μάλιστα έγινε και γάμος μεταξύ της κόρης του Ασάν Ελένης και του γιου του Βατάτζη Θεόδωρου Β'. Αμέσως ξεκίνησαν νέοι ανταγωνισμοί αλλά το 1241 ο Ασάν πεθαίνει αφού 6 χρόνια πριν είχε χάσει τη σύζυγο και το γιο του. Εκείνη την εποχή όμως η αυτοκρατορία των Μογγόλων άρχισε να πιέζει και να εξασθενεί τόσο τους Βούλγαρους από το Βορρά (1241) όσο και το κράτος των Σελτζούκων (1243) από τα Ανατολικά, κι έτσι η αυτοκρατορία της Νίκαιας ήταν μόνη στο παιχνίδι της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης και ανασύστασης της αυτοκρατορίας. Κατέλαβε περιοχές της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, κέρδισε την υποταγή του δεσποτάτου της Ηπείρου και απέσπασε σημαντικά εδάφη από τους Βούλγαρους. Το 1254 πέθανε παραδίδοντας μια αυτοκρατορία οικονομικά δυνατή κι έτοιμη να ανακτήσει την φυσική της πρωτεύουσα 7 χρόνια μετά. 

Ο Ιωάννης Βατάτζης έμεινε αυτοκράτορας για 32 χρόνια. Ο στόχος της αυτοκρατορίας ήταν η ανακατάληψη της φυσικής πρωτεύουσας κι αυτό ήταν κάτι που ο ίδιος θύμιζε στους υπηκόους του. Φρόντιζε να εμπνέει το λαό του και να δίνει το παράδειγμα για τις θυσίες που έπρεπε να κάνουν για να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός. Καλλιεργούσε μάλιστα συχνά ο ίδιος ένα αγρόκτημα και με τα κέρδη από τις πωλήσεις αυγών αγόρασε στη σύζυγό του Ειρήνη ένα διάδημα από πολύτιμους λίθους το λεγόμενο "ωάτον" το οποίο συμβόλιζε το θετικό αποτέλεσμα της χρηστής διαχείρισης. Είχε επιλέξει ένα λιτό τρόπο ζωής και φέρεται να είχε επιπλήξει το γιο του όταν εκείνος φορούσε κάποια ακριβά ενδύματα. Το ίδιο επιφύλασσε και για το λαό του περιορίζοντας την εισαγωγή ειδών πολυτελείας.

Στον αμυντικό τομέα ναυπήγησε στόλο, ενίσχυσε τα οχυρωματικά έργα και διαφύλαξε τα σύνορα επαναφέροντας ουσιαστικά το θεσμό των ακριτών.

Προσπάθησε να αποφύγει την ενίσχυση της καταρρέουσας λατινικής αυτοκρατορίας από τη Δύση έχοντας σαν διαπραγματευτικό δέλεαρ την ένωση των εκκλησιών.

Στο διοικητικό τομέα η διαφθορά και η σπατάλη των δημοσίων πόρων είχαν εξαφανιστεί. Η φορολογία έγινε πιο δίκαιη, κάμφθηκε η ασυδοσία των τοπικών αρχόντων και άνθισαν το εμπόριο, η κτηνοτροφία και η γεωργία. Μετά από απογραφή μοίρασε κτήματα στα φτωχότερα στρώματα. Συνολικά αυξήθηκε το βιοτικό επίπεδο ειδικά αυτό των χαμηλών και μέσων στρωμάτων. Αυτή την κατάσταση ευνόησαν και η παρακμή των γειτονικών κρατών, τα οποία έπρεπε να πληρώνουν αδρά για τους αναγκαίους πόρους μια και είχαν χάσει την αυτάρκειά τους.

Η αυτοκρατορία της Νίκαιας γνώρισε μεγάλη πολιτιστική άνθηση στο οποίο συνέβαλε και ο διανοούμενος γιος του Θεόδωρος Β' Λάσκαρης καθώς και πλήθος λογίων που είχαν εγκατασταθεί εκεί. Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισαν οι επιστήμες και η παιδεία. Επίσης χτίστηκαν πολλοί ναοί, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία.

Έπασχε όμως από επιληψία η οποία συνεχώς επιδεινωνόταν και πέθανε το 1254 στα 61 του χρόνια.