Τα Eυαγγελικά (Νοέμβριος 1901)

Το 1901 οι εντάσεις στην ελληνική κοινωνία δεν ήταν μικρές. Πριν από 4 χρόνια η μεγάλη ιδέα, ο πόθος για απελευθέρωση των χαμένων πατρίδων, είχε πληγεί από την ολοκληρωτική ήττα του 1897. Παρόμοιους πόθους για τη μακεδονική γη  δεν είχαν μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι Βούλγαροι και οι Σλάβοι, μια και αυτή φαινόταν ότι θα χαθεί από τον έλεγχο της παραπαίουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι λοιπόν το εθνικό όνειρο ξύπναγε ξανά, έχοντας όμως εναντίον του νέους ανταγωνιστές.

Στην κορύφωση της έντασης ήταν και το γλωσσικό ζήτημα. Ένα ζήτημα ζωντανό για σχεδόν 2000 χρόνια, που δεν ήθελε απλά τη γλώσσα να είναι μέσο επικοινωνίας, αλλά την εξύψωνε σε θέση ιερή.  Η γλώσσα δεν συνέδεε  μόνο το σύγχρονο έθνος, αλλά επιβεβαίωνε και την εθνική συνέχεια από την ένδοξη αρχαιότητα μέχρι τότε.

Εικ.1 εφημερίδα "Ακρόπολη" 9/9/1901

Στις 9 Σεπτεμβρίου του 1901 η εφημερίδα «Ακρόπολη» αναγγέλλει ότι θα δημοσιεύσει σε συνέχειες  το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο,  σε μετάφραση στη δημοτική από τον Α. Πάλλη (Εικ.1). 

Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που μεταφράστηκε κάποιο ιερό κείμενο στη δημώδη γλώσσα. Ο καθηγητής θεολογίας Φ. Παπαδόπουλος το είχε επιχειρήσει παλαιότερα εκδίδοντας σε περιορισμένα αντίτυπα ένα σχετικό βιβλίο. 

Όμως τώρα αυτή η μετάφραση δεν πέρασε απαρατήρητη και συγκέντρωσε την κριτική των άλλων εφημερίδων.

Εικ.2 Εφημερίδα "Εμπρός" 18/9/1901

Αρχικά οι αντιδράσεις είναι αναιμικές. Στις 18 Σεπτεμβρίου η εφημερίδα «Εμπρός» γράφει: «...Και ταύτα εν ονόματι της ελευθερίας της συνειδήσεως. Εν ονόματι της ελευθερίας δύνανται να διαπράττωνται εγκλήματα, αλλ΄υπό τον όρον να μην απευθύνονται κατ΄ατόμων, αλλά καθ΄ολοκλήρου κοινωνίας, καθ΄ολοκλήρου έθνους, κατά της πατρίδος, κατά της θρησκείας, κατά της γλώσσης. Διά τούτο βλέπομεν απαθώς το ανοσιούργημα το οποίον από τινος χρόνου τελείται εις τας στήλας μιας αθηναικής εφημερίδος κατά της θρησκείας και κατά της καλαισθησίας, διά της δημοσιεύσεως μια βαναύσου, μια αυτοχρήμα βαρβάρου μεταφράσεως του Ευαγγελίου» (Εικ. 2). 

Λίγα και μικρά σχόλια ή γελοιογραφίες δημοσιεύονται εναντίον της Ακρόπολης και του Α. Πάλλη (Εικ. 3). Ισχυρίζονται ότι αυτή η προσπάθεια διακωμωδεί, βεβηλώνει και αλλοιώνει το νόημα του Ευαγγελίου. Η επικαιρότητα όμως απασχολείται από άλλα θέματα. Στις 22 Σεπτεμβρίου η δημοσίευση διακόπτεται, αλλά στις 30 του ίδιου μήνα συνεχίζεται. Η εφημερίδα δικαιολογεί τη διακοπή γράφοντας ότι αυτή συνέβη λόγω της προσωρινής διακοπής της συγκοινωνίας της Ελλάδας με την Ευρώπη. Σημειώνεται ότι ο Α. Πάλλης ζούσε στο εξωτερικό.

Εικ.3 Εφημερίδα "Καιροί" 30/9/1901

Εικ.4 Εφημερίδα "Καιροί" 2/10/1901

Την 1^η Οκτωβρίου ο Οικουμενικός Πατριάρχης στέλνει επιστολή προς την Ιερά Σύνοδο της Ελλάδας ζητώντας να λάβει μέτρα ώστε να σταματήσει η δημοσίευση της μετάφρασης (Εικ. 4). Η δημοσίευση συνεχίζεται κανονικά, όμως από τα μέσα Οκτωβρίου η αντιπαράθεση μεγαλώνει. Ο Πάλλης απαντάει σε όσους ασκούν κριτική στη μετάφρασή του, και η «Ακρόπολη» στα αρνητικά δημοσιεύματα άλλων εφημερίδων.  Ο Πάλλης φέρεται να είχε δηλώσει μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897 ότι δεν θέλει να λέγεται  Έλληνας και ότι άλλαξε την εθνικότητά του. Αυτά βγαίνουν στο προσκήνιο και χρησιμοποιούνται σαν εργαλεία αμφισβήτησης του πατριωτισμού του.

Το ζήτημα δεν είναι αμιγώς γλωσσικό ή θρησκευτικό. Η αντιπαράθεση έχει πολύ βαθύτερα αίτια καθώς σε αυτήν αναμειγνύονται εθνικά ζητήματα. (εικ. 5). Στις 30 Οκτωβρίου «οι Καιροί» γράφουν: «Το ρωσσικόν κράτος εβάδισεν ανέκαθεν επί της ορθοδοξίας το πολιτικόν αυτού μεγαλείον και απέκρουσε τον εθνισμόν εις ον παρέσυραν αυτό κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας οι πανσλαβισταί.... Ο Τσάρος εκαλείτο προστάτης των ορθοδόξων λαών, κατείχε δε εν τη ορθοδοξία το παπικόν πρωτείον....Οι εν Πετρουπόλει διέκριναν ευθέως παρά τω ελευθερώντι ελληνικώ λαώ τον νόμινμον εν τη Ορθοδοξία ανταγωνιστήν...Κινδυνεύει λοιπόν διά την Ρωσσίαν το εκκλησιαστικόν πρωτείον το υπό των Τσάρων διεκδικούμενον... Εκ των ανωτέρω εξηγούνται αι ενέργειαι και οι σκοποί της ρωσσικής πολιτικής. Καταπολέμισε το κύρος των ιστορικών παραδόσεων διά του Φαλμεράυερ, του Σάφαρικ και πλήθος άλλων τολμησάντων να διακηρύξωσι διά παραχαράξεων ότι το νέον ελληνικόν έθνος είνε εξελληνισθέν σλαβικόν.»

Εικ.5 Εφημερίδα "Καιροί" 28/10/1901

Συνδέεται λοιπόν η μετάφραση με μια υποβάθμιση των ιστορικών ερεισμάτων που έχει ο Ελληνισμός, τα οποία του δίνουν αυτοδίκαια τα πρωτεία στην ορθοδοξία. Αυτή η υποβάθμιση θα μπορούσε να φέρει τη Ρωσία στη θέση της ηγέτιδας ορθόδοξης δύναμης και να προωθήσει τα πανσλαβικά της σχέδια. Αυτά όμως ήταν σε πλήρη αντίθεση με τους ελληνικούς αλυτρωτικούς πόθους για τους οποίους οι Σλάβοι ήταν ο μεγαλύτερος ανταγωνιστής.

Εικ. 6 Εφημερίδα "Ακρόπολη" 8/10/1901

Η πίεση που ασκείτο ήταν τεράστια. Μολονότι οι τρεις από τους πέντε καθηγητές της θεολογικής σχολής είχαν ταχτεί κατά το παρελθόν ανοικτά υπέρ της μετάφρασης, τώρα η θεολογική σχολή την καταδικάζει.

Από τις 29 Οκτωβρίου η «Ακρόπολη» δημοσιεύει συνεντεύξεις επιφανών πολιτών με κύριο αντικείμενο έρευνας το αν θα έπρεπε να γίνει μια τέτοια μετάφραση. Αντικρούει  το διάβημα της θεολογικής σχολής, τονίζοντας ότι ένας καθηγητής όχι μόνο υποστηρίζει τη μετάφραση, αλλά είχε επιχειρήσει κι αυτός κάποια στο παρελθόν. Αντιτάσσει στις κατηγορίες και τη μετάφραση των Ιερών Κειμένων σε άλλες γλώσσες (Εικ.6).

Στις 4 Νοεμβρίου η Ιερά Σύνοδος επικρότησε τη στάση της θεολογικής σχολής και στην επόμενη συνεδρίαση θα έπαιρνε οριστικά μέτρα. Η κινητοποίηση των φοιτητών όμως τους πρόλαβε. Το απόγευμα της Δευτέρας 5 Νοεμβρίου οι φοιτητές της Ιατρικής αποφάσισαν να δράσουν. 

Μετά το τέλος του μαθήματος φυσιολογίας ο τελειόφοιτος Ηλίας Πυλαρινός κράτησε τους συμφοιτητές του για τους απευθύνει λόγο. Παρουσίασε τη μετάφραση του Ευαγγελίου σαν βεβήλωση των οσίων και ιερών και έθεσε τους συμφοιτητές του προ των ευθυνών τους: « ... και ημείς οι απόστολοι, αι ελπίδες του Έθνους, ημείς, εις τους οποίους ο Ελληνισμός, ως εις μόνην άγκυραν σωτηρίας αποβλέπει εις την εκ Βορρά επερχόμενην καταιγίδαν, σιγώμεν. Εγερθώμεν φίλοι, και απαγορεύσωμεν τω οργάνω των αντεθνικών ημών και καταχθονίων εργατών την περαιτέρω διακομώδησιν του Ιερού μας Ευαγγελίου και της υψηλής ημών γλώσσης. Μη κοιμώμεθα μέχρις εξευτελισμού, αλλ’ εγερθώμεν και επιβάλωμεν την γνώμην ημών....»

Συνενώθηκαν με φοιτητές της Νομικής, της Φιλολογίας και της Θεολογίας και πήγαν να διαμαρτυρηθούν στα γραφεία τόσο της Ακρόπολης, που δημοσίευε την μετάφραση του Ευαγγελίου, όσο και άλλων εφημερίδων. Στην αρχή 600 περίπου άτομα εισέβαλαν στα γραφεία της Ακρόπολης δημιουργώντας επεισόδια. Αφού δεν κατάφεραν να δουν τον διευθυντή της εφημερίδας κι αρκέστηκαν στη διαβεβαίωση του αρχηγού της αστυνομίας Βούλτσου, που είχε έρθει εν τω μεταξύ και τους υποσχέθηκε ότι η Ακρόπολη θα αναιρέσει όσα είχε γράψει, κινήθηκαν  προς άλλες εφημερίδες. Σε όσες υποστήριζαν τη μετάφραση ή δεν είχαν σαφή στάση εναντίον της, απαίτησαν αλλαγή στάσης ενώ σε αυτές που το κατέκριναν τις επευφημούσαν. Στο πλήθος πλέον υπήρχαν και πολίτες, ώστε αυτό να ξεπερνά τα χίλια άτομα. Στη συνέχεια απαίτησαν από το Μητροπολίτη να τους διαβεβαιώσει για την αντίθετη προς τη μετάφραση του Ευαγγελίου στάση του. Ο Μητροπολίτης, αφού τους διαβεβαίωσε ότι η γνώμη του συμπίπτει με αυτή των φοιτητών υποσχέθηκε ότι θα στηρίξει τη θέση τους στην επόμενη Ιερά Σύνοδο. Σιγά σιγά το πλήθος διαλύθηκε, αλλά ανανέωσε το ραντεβού για την επόμενη μέρα στις 10 το πρωί.

Εικ. 7 Εφημερίδα "Άστυ" 7/11/1901

Η στάση των εφημερίδων ήταν από ουδέτερη ως επαινετική για τη δράση των φοιτητών.

Την επόμενη μέρα ο τρόπος που δημοσιεύτηκαν τα γεγονότα και το ότι η Ακρόπολη δεν είχε αναιρέσει όσα έγραφε, ερέθισαν τους φοιτητές. Θεώρησαν ότι η Ακρόπολη παρουσιάζει τα γεγονότα με λάθος τρόπο κι ότι ο Βούλτσος δεν κράτησε το λόγο του. Από τις 9:30 π.μ. διακόπτουν το μάθημα γλωσσολογίας του Μ. Χατζιδάκι. Στα προπύλαια μαζεύονται πάνω από 800 φοιτητές, χωρίς όμως να έχει προκύψει κάποια ηγετική ομάδα. Ο πρύτανης Σακελλαρόπουλος προσπαθεί να τους καθησυχάσει, λέγοντας ότι δεν υπάρχει λόγος για τέτοια επεισόδια μια και η γνώμη των φοιτητών βρίσκει παντού ανταπόκριση. Οι φοιτητές ησυχάζουν, αλλά όχι για πολύ. Πάνω από χίλιοι φοιτητές αποφασίζουν να πάνε στα γραφεία της Ακροπόλεως και του Άστεως. Στην κορυφή της πομπής κρατάνε την εικόνα του πατριάρχη Ιωακείμ. Μέσω της οδού Κοραή και μετά της Σταδίου προσέγγισαν την οδό Σοφοκλέους, όπου ήταν τα γραφεία της εφημερίδας.  Μια ίλη ιππικού καθώς και αρκετοί χωροφύλακες προσπαθούν  να τους κλείσουν το δρόμο. Οι φοιτητές εφορμούν και τα άλογα του ιππικού τρομαγμένα υποχωρούν, όπως και οι χωροφύλακες, που είναι αδύνατο να συγκρατήσουν τέτοιο πλήθος. Έξω από τα γραφεία της Ακρόπολης έφτασε ο αρχηγός της χωροφυλακής Στάικος κι ο εισαγγελέας Λυκουρέζος. Ο μεν Στάικος προειδοποίησε ότι θα επέβαλλε με τη βία την τάξη ο δε Λυκουρέζος είπε ότι θα γίνει οτιδήποτε στα πλαίσια του νόμου για να ικανοποιηθούν. Άλλοι φοιτητές δημιουργούσαν επεισόδια στη εφημερίδα «Άστυ». Μετά πηγαίνουν στο παλάτι και ζητούν συνάντηση με το Βασιλιά, αίτημα που δεν ικανοποιείται (Εικ. 7).

Έξω από τα προπύλαια είχαν μαζευτεί και κάποιοι μαθητές αλλά και απλός λαός. Δυνάμεις πεζικού, ιππικού αλλά και αρκετή αστυνομία και χωροφυλακή έλεγχε το χώρο. Οι φοιτητές δημιούργησαν δύο επιτροπές. Η μία θα πήγαινε στην Ακρόπολη και η άλλη στο Άστυ και θα ζητούσαν διά έκτακτων παραρτημάτων την πλήρη αναίρεση όσων είχαν γράψει υπέρ της μετάφρασης του Ευαγγελίου. Μέχρι τις 4μμ θα έπρεπε να δοθεί απάντηση.

Ο πρωθυπουργός Γ. Θεοτόκης μετά τη συνάντηση με το Βούλτσο, το Στάικο και το Λυκουρέζο ανέθεσε την επιβολή της τάξης στον Στάικο. Ο υπουργός παιδείας  Σ. Στάης εξέφρασε στον πρύτανη του πανεπιστημίου και τον κοσμήτορα της θεολογικής σχολή τη δυσαρέσκειά του για τη συμπεριφορά των φοιτητών.

Στις 4μμ οι επιτροπές ανακοίνωναν ότι τα αιτήματά τους δεν ικανοποιήθηκαν. Κάποιες μικροσυμπλοκές με ένοπλα τμήματα σταμάτησαν με την έγκαιρη παρέμβαση του Στάικου, όμως το κλίμα ήταν πολύ τεταμένο.

Την ίδια ώρα η Σύγκλητος έκανε μια τελευταία προσπάθεια να κατευνάσει τους φοιτητές. Ο καθηγητής θεολογίας Μοσχάκης, αλλά και ο Πρύτανης  Σακελλαρόπουλος κατάφεραν να τους ηρεμήσουν. Οι φοιτητές  διαλύθηκαν, δίνοντας όμως νέο ραντεβού για το πρωί της επομένης (Εικ. 8). Περί τους 50 φοιτητές διανυκτέρευσαν εντός του πανεπιστημίου καθώς διαδόθηκε η φήμη ότι θα γινόταν προσπάθεια να καταληφθεί από το στρατό.

Εικ.8 Εφημερίδα "Καιροί" 7/11/1901

Ο τύπος εξέγειρε τα πάθη των φοιτητών. Το «Εμπρός» γράφει: «...διότι ο χείμαρος εκείνος, ο παρασύρων εις την οδό Πανεπιστημίου και Σοφοκλέους ίππους και ιππείς και χωροφύλακας και κλητήρας, ο μη οπισθοδρομών προ των ξιφών και των ρεβόλβερ της εξουσίας, ο κραυγάζων, κάτω οι βεβηλωταί του Ευαγγελίου, φέρει εν εαυτό την εθνικήν ψυχήν, εμπευσμένην από τα εντιμότερα αισθήματα...». Ομοίως η εφημερίδα Σκρηπ: «Θα βοήσουν σήμερον εκ λύσσης οι υποστηρικταί του μεταφραστού του Ευαγγελίου, διά την αποδοκιμασίαν, η οποία τοις εγένετο χθες. Αλλά το λάθος δεν είναι ούτε των φοιτητών, ούτε του άλλου λαού, όστις συμμερίθη το κίνημά των. Το λάθος ανήκει ολόκληρον εις το μωρόν πείσμα, με το οποίο μία συνάδελφος (εννοεί την εφημερίδα Ακρόπολη) εννοεί να επιβάλη εις την Ελληνικήν Εκκλησίαν τον νέον της Καλβίνον...»

Επίσης αποδίδονται ευθύνες και στην Ιερά Σύνοδο. Η εφημερίδα «Εστία» γράφει: «...διότι αν η Σύνοδος, όπως είχε καθήκον επιβεβλημένον, επελαμβάνετο του ζητήματος προ δύο ή και προ ενός μηνός, ότε εισέτι ευρίσκετο εν τη αρχή του... το σκάνδαλον το σημερινόν δεν θα υφίστατο σήμερον..»

Το πρωί της Τετάρτης 7^ης Νοεμβρίου οι φοιτητές  έφταναν πάλι στα προπύλαια. Το θέμα πλέον μονοπωλούσε τις συζητήσεις όλων των Αθηναίων. Παρόντα ήταν και ένοπλα τμήματα στρατού ή αστυνομίας. Πεζικό είχε παραταχτεί στην οδό Κοραή και το οφθαλμιατρείο, ενώ μια ίλη ιππικού καθώς και αστυνομία και χωροφυλακή επόπτευαν το χώρο. Ο Στάικος ανακοίνωσε στους φοιτητές ότι δεν θα τους άφηνε να εξέλθουν για να πάρουν μέρος στη διαδήλωση. Η φήμη ότι η Ιερά Σύνοδος θα αποδοκιμάσει μεν τη μετάφραση αλλά δεν θα προβεί σε αφορισμούς, δεν ικανοποιούσε τους φοιτητές. Στις 11π.μ. η Σύγκλητος ζήτησε από τους φοιτητές να διαλυθούν καθώς το θέμα θεωρείτο λήξαν. Στις 13:30 οι φοιτητές προσπάθησαν να σπάσουν τον στρατιωτικό κλοιό, αλλά δεν τα κατάφεραν γιατί δεν ήταν πολλοί. Στις 14:30μ.μ. ο πρύτανης ανακοινώνει την απόφαση της Ιεράς Συνόδου. Αυτή κατέκρινε ως βέβηλη κάθε μετάφραση του Ευαγγελίου στην απλούστερη γλώσσα. Οι φοιτητές δεν ικανοποιήθηκαν ζητώντας αφορισμό. Τώρα έχει συγκεντρωθεί μεγάλο πλήθος κόσμου τόσο στο Πανεπιστήμιο όσο και στη Βιβλιοθήκη. 

Οι φοιτητές αποφασίζουν να βγουν από το Πανεπιστήμιο για να διαδηλώσουν στους δρόμους. Ο Στάικος απορρίπτει το αίτημα και προσπαθεί να κατευνάσει τα αίματα. Οι φοιτητές βαδίζουν προς την οδό Κοραή, όπου τους περιμένουν στρατιώτες με εφ΄όπλου λόγχες. Γίνονται μικροσυμπλοκές και οι φοιτητές λιθοβολούν τα ένοπλα τμήματα. Η έφοδος των φοιτητών αποτυγχάνει, μα ο εκνευρισμός τους είναι ακόμα μεγαλύτερος. Στην τρίτη έφοδο οι φοιτητές αρχίζουν να πυροβολούν στον αέρα. Πέφτουν πάνω από εκατό πυροβολισμοί. Ο λιθοβολισμός των στρατιωτών και του ιππικού γίνεται εντονότερος. Το Ιππικό κυνηγάει όσους προσπαθούν να σπάσουν τον κλοιό και τα επεισόδια γενικεύονται. Μέχρι στιγμής υπάρχουν μόνο τραυματίες, κυρίως ιππείς και στρατιώτες που είχαν δεχτεί βροχή από πέτρες, ενώ από την άλλη πλευρά κάποιοι τραυματίες προέκυψαν από λακτίσματα των αλόγων. Ένοπλη βία από την πλευρά του στρατού ή της αστυνομίας και χωροφυλακής πάντως δεν είχε υπάρξει.

Στο πλάι των φοιτητών οι πρόεδροι των συντεχνιών αποφάσισαν να συμμετάσχουν στο πάνδημο συλλαλητήριο που θα λάβαινε χώρα την Πέμπτη 8 Νοεμβρίου, στις 2μ.μ. στις στήλες του Ολυμπίου Διός. Οι φοιτητές καλούσαν τον απλό λαό να συμμετάσχει. (Εικ.12, 15) Μια ομάδα φοιτητών συζητούσε με τις συντεχνίες για το επερχόμενο συλλαλητήριο χωρίς να γνωρίζει τις εξελίξεις. Μόλις έγιναν γνωστά τα γεγονότα οι φοιτητές έλαβαν τη στήριξη των εκπροσώπων των συντεχνιών κάτι που ενθουσίασε τους φοιτητές.

Εικ.9 Εφημερίδα "Άστυ" 8/9/1901

Τελικά οι φοιτητές αφέθηκαν να μεταβούν στη Μητρόπολη με επικεφαλής τον καθηγητή Καρολίδη, όπου διαμαρτυρήθηκαν στον Μητροπολίτη. Ο Μητροπολίτης επιφυλάχθηκε για νέα εξέταση του ζητήματος αλλά ούτε αυτό ικανοποιούσε τους φοιτητές. Εκείνη την ώρα άρχισε να βρέχει, κάτι που διευκόλυνε την απόσυρση των φοιτητών στα προπύλαια. Εκατοντάδες φοιτητές διανυκτέρευσαν στο πανεπιστήμιο.

Την ίδια ώρα η κυβέρνηση αποφάσισε να ενισχύσει τη φύλαξη της πόλης με 500 ναύτες, καθώς και με άλλα 500 άτομα της βασιλικής φρουράς. Υπήρχε η φήμη ότι θα διαταζόταν η εκκένωση του πανεπιστημίου κι εξεταζόταν και το κλείσιμό του για ολόκληρο το έτος, αλλά κάτι τέτοιο δεν ήταν αληθές. (Εικ. 9)

Εικ. 10 Εφημερίδα "Άστυ" 9/11/1901

Από το πρωί της Πέμπτης 8 Νοεμβρίου κόσμος και φοιτητές συνέρρεαν στα προπύλαια. Ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις είχαν παραταχτεί στους γύρω χώρους. Ο Στάικος έδινε οδηγίες στα σώματα και η ατμόσφαιρα ήτα τεταμένη. Οι διαταγές που υπήρχαν ήταν να απαγορευτεί η έξοδος των φοιτητών προς τις στήλες του Ολυμπίου Διός που θα γινόταν το συλλαλητήριο. (εικ.10) 

Στο πανεπιστήμιο έφταναν και πολίτες από τις ενώσεις των συντεχνιών και γίνονταν δεκτοί με ενθουσιασμό. Στις 2μμ. Ξεκίνησε η πορεία για τις στήλες του ολυμπίου Διός. Το πλήθος ήταν τέτοιο που προχώρησε χωρίς να υπάρξει κάποια αντίσταση. Στη αρχή όμως της Πανεπιστημίου, έξω από το τότε Ζαχαροπλαστείο Γιαννάκη το άγημα των ναυτών απαγόρευσε τη διέλευση προς την πλατεία των Ανακτόρων (Συντάγματος). Από την πλευρά των φοιτητών ρίχνονται είκοσι περίπου πυροβολισμοί στον αέρα και οι ναύτες απειλούν να απαντήσουν και απομακρύνουν το πλήθος με τις λόγχες. Από τους παράπλευρους δρόμους χιλιάδες κόσμου φτάνουν στο συλλαλητήριο. Τελικά μαζεύονται περίπου 30000-50000 με δυνάμεις της τάξεως να παρακολουθούν. Αν λάβουμε υπόψιν  ότι σε όλο το νομό Αττικής κατοικούσαν τότε 300000 άτομα, τότε αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της συμμετοχής. (Εικ. 11) 

Εικ.11 Εφημερίδα "Σκρηπ" 9/11/1901

Εικ. 12 Εφημερίδα "Σφαίρα" 9/11/1901

Συντάχτηκε ένα ψήφισμα που ζητούσε την κατάσχεση όλων των μεταφράσεων και τον αφορισμό όλων των μεταφράσεων του Ευαγγελίου. Μετά το ψήφισμα ο κόσμος κατευθύνθηκε στο πανεπιστήμιο. Οι φοιτητές ζήτησαν να διαλυθεί το πλήθος, αλλά ήταν πλέον αργά. Ο κόσμος κρατώντας την εικόνα του Πατριάρχου Ιωακείμ ήθελε να μεταβεί στη Μητρόπολη. Το κλίμα ήταν εκρηκτικό. Μόλις ο κόσμος φτάνει διά της οδού Κοραή στη Σταδίου το ιππικό με γυμνές σπάθες επελαύνει εναντίον του. Αρχίζει λιθοβολισμός και τα επεισόδια γενικεύονται. Ο αστυφύλακας Σπανός, ακόλουθος του Νομάρχη, ρίχνει την πρώτη σφαίρα και πέφτει ο πρώτος νεκρός. Οι πυροβολισμοί γενικεύονται και δύο ακόμα άτομα φονεύονται. Η ένταση κλιμακώνεται. Οι περισσότεροι πυροβολισμοί προέρχονται από χωροφύλακες ακροβολισμένους στο υπουργείο οικονομικών.  Τρεις πέφτουν νεκροί κι έξω από τη βιβλιοθήκη. Σύντομα οι νεκροί φτάνουν τους 8 (αργότερα ο αριθμός θα μεγαλώσει), ενώ δεκάδες είναι οι σοβαρά τραυματισμένοι. (Εικ. 12) Οι πυροβολισμοί σταματούν, αλλά ο κόσμος εξαγριωμένος επιτίθεται εναντίον όποιου χωροφύλακα ή στρατιώτη βρίσκει. Το πλήθος εντοπίζει την άμαξα του πρωθυπουργού. Τη λιθοβολούν και πυροβολισμοί ρίχνονται εναντίον του, ενώ προσπαθεί να μπει στο σπίτι του. Αργότερα νέα επίθεση θα προκαλέσει νέα θύματα, νεκρούς και τραυματίες.

Συλλαμβάνονται σαν φυσικοί αυτουργοί οι αστυφύλακες Μπιτσάκος κι Αργύρης κι ο ενωμοτάρχης της αστυφυλακής Σγούρος.

Ζητήθηκε η παραίτηση του Μητροπολίτη. Αυτός αρνήθηκε αλλά ενέδωσε μόνο μετά από ασφυκτικές πιέσεις (Εικ.13). Αντικαταστάθηκαν τόσο ο Βούλτσος με το Στάικο όσο κι ο Νομάρχης.

Εικ. 13 Εφημερίδα "Σφαίρα" 9/11/1901

Εικ.14 Γεώργιος Θεοτόκης

Η κηδεία των θυμάτων έλαβε πάνδημο χαρακτήρα. Συλλαλητήρια μικρότερης έντασης γίνονται και σε άλλες πόλεις. Ο κόσμος συνεχίζει να εμμένει στις απαιτήσεις του και η οργή εναντίον της κυβέρνησης είναι τεράστια. Η πλειοψηφία των εφημερίδων επιτίθεται στην κυβέρνηση, που αναγκάζεται να παραιτηθεί μετά από μια θυελλώδη συνεδρίαση, που ο πρωθυπουργός Θεοτόκης κλαίει με λυγμούς στο βήμα της Βουλής (Εικ.14). Τα νέα γίνονται δεκτά με ικανοποίηση από τον κόσμο. Ομάδες ατόμων που πανηγύριζαν δημιούργησαν νέα επεισόδια, με πυροβολισμούς και τραυματίες σε σπίτια πολιτικών προσώπων και στην εφημερίδα «Ακρόπολη».

Τα γεγονότα σιγά σιγά ξεχάστηκαν και η καθημερινότητα επιβλήθηκε. Τα γεγονότα ξεκίνησαν ξαφνικά, από μια φοιτητική αίθουσα, όταν οι δημοσιεύσεις της μετάφρασης είχαν σταματήσει προ 15 ημερών. Το Ευαγγέλιο είχε μεταφραστεί και στο παρελθόν αλλά τώρα οι εξελίξεις δεν ήταν διαχειρίσιμες. Ο πόλεμος εναντίον του δημοσιεύματος ερέθισε όχι ακριβώς το θρησκευτικό, αλλά το εθνικό αίσθημα, το πληγωμένο από την ήττα του 1897 και το ταυτισμένο με τη μεγάλη ιδέα. Όταν ξέσπασαν τα επεισόδια και φαινόταν ότι υπάρχει κίνδυνος να θρηνηθούν νεκροί, ο τύπος φάνηκε πρόθυμος να ρίξει λάδι στη φωτιά. Τελικά τα γεγονότα οδήγησαν σε σκληρές οδομαχίες με λιθοβολισμούς και  πυροβολισμούς, ώσπου κάποιοι ελάχιστοι αποφάσισαν να σκοτώσουν. Αν θα μπορούσε να επιλεχτεί ένας επίλογος, ίσως ο καλύτερος θα ήταν ένα απόσπασμα από την εφημερίδα «Ρωμηός» του Γ. Σουρή: (Εικ.15)

Για τούτο, κόσμε δύστυχε, κατάκοπος ιδρόνεις,

Και ντροπιασμένος τρώγεσαι κι΄αμίλητος πληρώνεις,

Για να σωριάζεσαι νεκρός σαν σκούζεις πως κουρέλια

Δεν θέλεις να σου κάνουνε και τα χρυσά Βαγγέλια

Στων σκοτωμένων τα κορμιά την νίκη σας στηλώσετε,

Πατήσετε σε πτώματα για να παραψηλώσετε.

Μάτια σας βλέπουν αδελφών, που κλαίνε σκλαβωμένα,

Σας βλέπουνε και τα παιδιά τ΄αδικοσκοτωμένα,

Κι η μάνναις, που τ΄ανάθρεψαν με βόγγο και λαχτάρα,

Στηθοκτυπιούνται και βογγού: «ανάθεμα, κατάρα»

Εικ.15 Εφημερίδα "Ρωμηός" 10/11/1901