B΄ Ελληνικός αποικισμός

Εικ. 1 Προσωπείο του Αγαμέμνονα

Η παρακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού (εικ. 1) συνοδεύτηκε από εκτεταμένες καταστροφές. Το μυκηναϊκό μεγαλείο αντικαθίσταται από ένα συνονθύλευμα μικρών κρατών με διαφορετικό βαθμό ευμάρειας και μεταναστευτικά ρεύματα δημιουργούν καινούργιους οικισμούς πέρα από τα όρια του τότε ελληνικού κόσμου. Η Κύπρος, οι Κυκλάδες, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τα μικρασιατικά παράλια είναι οι βασικοί προορισμοί. Με εξαίρεση τη Μίλητο, οι άλλοι αποικισμοί στην περιοχή γίνονται μετά την πτώση της αυτοκρατορίας των Χετταίων (περί τα 1190 π.Χ.). Η παρακμή και η δημογραφική αραίωση είναι τα χαρακτηριστικά της εποχής. Η ηπειρωτική Ελλάδα έχασε μέχρι και τα τρία τέταρτα του πληθυσμού.

Κατά την πρώιμη γεωμετρική περίοδο (8^ος -7^ος αιώνας π.Χ.) παρατηρείται η επικράτηση της αγροτικής οικονομίας. Ο πληθυσμός αυξάνεται θεαματικά. Η εκτίμηση αυτή βασίζεται σε ταφικά κυρίως ευρήματα. Ο αρχαιολόγος I. Morris εισάγει την υπόθεση, ότι ίσως αυτή η αύξηση των τάφων δεν οφείλεται σε πληθυσμιακή αύξηση, αλλά στο δικαίωμα τάφου σε μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού. Ωστόσο η πληθυσμιακή αύξηση τεκμηριώνεται και από άλλους δείκτες

Εικ. 2 Δελφοί

Δημιουργούνται μεγάλοι τόποι λατρείας (εικ. 2)  και αναπτύσσονται κάποια θρησκευτικά κέντρα, που μάλιστα, δεν έχουν μόνο τοπικό χαρακτήρα, αλλά είναι προσκυνήματα, τα οποία επισκέπτονται πιστοί από πολλές και μακρινές περιοχές. Παλαιοί τάφοι των «αρχαίων νεκρών» δέχονται θυσίες και αφιερώματα. Ίσως θεωρούνται οι παλαιοί ήρωες, και συνεπώς, με την λατρεία τους, οι τότε κάτοικοι θεμελιώνουν ιστορικά δικαιώματα πάνω στη γη. Η γραφή διαδίδεται στον πληθυσμό, το ελληνικό αλφάβητο υιοθετείται. Τα ελληνικά φύλλα απλώνονται. Ο αποικισμός των μικρασιατικών παραλίων οδηγεί στην επικράτηση του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή. Ιωνικά κυρίως φύλλα ιδρύουν τον 8^ο αιώνα το «Πανιώνιον», μια θρησκευτική ένωση πόλεων, ενώ δωρικά ιδρύουν στο νοτιοανατολικό Αιγαίο το «Τριόπιον». Η κοινωνική οργάνωση αντανακλούσε και στην οικονομία, η οποία κινείτο γύρω από τον οίκο. Το εμπόριο βρίσκεται κυρίως στα χέρια των Φοινίκων, ενώ στους Έλληνες περιορίζεται στην ανεύρεση δούλων ή μεταλλευμάτων.

Η δημογραφική ανάπτυξη αύξησε από τη μια τις ανάγκες σε είδη διατροφής και από την άλλη διαίρεσε τις κτηματικές γαίες. Στο «έργα και ημέρες» του Ησιόδου φαίνεται η δυσκολία στην επιβίωση των αγροτών, που έφτανε μέχρι τον κίνδυνο να στερηθούν την ίδια τους την ελευθερία. Οι τιμές αυξάνονταν λόγω της αύξησης του πληθυσμού που δεν παρήγαγε αλλά κατανάλωνε (έμποροι, εργάτες δευτεροβάθμιας παραγωγής, δούλοι) και λόγω του ότι το πλεόνασμα, που συγκεντρωνόταν σε κάποια χέρια, μετατρεπόταν σε εισαγόμενα είδη. Σε αυτό το συμπέρασμα οδηγούμαστε και από δύο νομοθετήματα του Σόλωνα, το πρώτο για την απαγόρευση εξαγωγής αγροτικών προϊόντων που επιβεβαιώνει την έλλειψη τροφίμων και το δεύτερο, την υποχρέωση των γονέων να μάθουν κάποια τέχνη τα παιδιά τους, που επιβεβαιώνει τον κορεσμό του αγροτικού επαγγέλματος.

Η κρίση τον αρχαϊκών χρόνων εισήγαγε τον αποικισμό ως μέσο εκτόνωσης. Ο στόχος αυτών των αποικιών δεν ήταν αποκλειστικά η δημογραφική εκτόνωση της μητρόπολης. Ωστόσο η εύρεση νέων γαιών ήταν το κυριότερο κίνητρο. Παρατηρείται ότι κάποιες αποικιακές περιοχές μονοπωλούντο από μια μητρόπολη. Αν σκεφτούμε ότι μια μόνο πόλη δεν θα ήταν δυνατόν να τροφοδοτήσει με τόσους αποίκους τόσες πολλές περιοχές δημιουργούμε την λογική υπόθεση ότι ίσως υπήρχε ένα είδος πρακτόρευσης, εξυπηρετώντας και άλλους πληθυσμούς. 

Εικ. 3 Τετράδραχμο Συρακουσών

Ο αποικισμός μετά τον 8^ο π.Χ. αιώνα διέφερε από αυτόν των προηγούμενων. Επρόκειτο για οργανωμένες επιχειρήσεις που οδηγούσαν σε μια νέα πόλη ανεξάρτητη από την μητρόπολη. Η διείσδυση του ελληνικού στοιχείου γινόταν άλλοτε ειρηνικά και άλλοτε με τη δύναμη των όπλων. Οι θεσμοί μπορεί να διέφεραν ή να έμοιαζαν με αυτούς της μητρόπολης και η σύνθεση των οικιστών δεν ήταν πάντα ομοιογενής. (Εικ. 3) Στην ανομοιογένεια του πληθυσμού, τουλάχιστον για την Ιωνία, αναφέρεται και ο Ηρόδοτος.

Από τα μέσα του 6^ου π.Χ. αιώνα η δυνατότητα για νέα αποικιακά κύματα μίκρυνε, τουλάχιστον στην ιταλική χερσόνησο, λόγω της πίεσης των Ετρούσκων και των Καρχηδονίων.

Υπήρχαν βέβαια και περιπτώσεις που έμοιαζαν κυρίως με εμπορικούς σταθμούς. Η Ναύκρατις ή η Αλ Μίνα νωρίτερα, εξυπηρετούσαν εμπορικούς σκοπούς. Ίσως αυτός ο περιορισμός να οφειλόταν στο ότι οι Αιγύπτιοι στην πρώτη περίπτωση και οι Βαβυλώνιοι στη δεύτερη έπρεπε να δείξουν τουλάχιστον την ανοχή τους –ή και την υποστήριξή τους- για να συμβεί. Εξαγόταν κυρίως Ελαιόλαδο και ασήμι, ενώ από την Αίγυπτο εισαγόταν σιτάρι, μάλλον κεραμικά, ίσως και δούλοι και από την Αλ Μίνα μεταλλεύματα. 

Εικ.4 Οπλίτης

 Ο Αριστοτέλης, στα πολιτικά, αναφέρει ότι η ισχύς των πολεμιστών αναβάθμισε την πολιτική τους θέση. Στα μέσα του 7^ου π.Χ. αιώνα εμφανίζεται μια νέα πολεμική διάταξη, η φάλαγγα των οπλιτών, μια τακτική που θα φανεί νικηφόρα για τους επόμενους τρεις αιώνες. Ωστόσο και στην Ιλιάδα υπάρχουν περιγραφές που δείχνουν μια πυκνή διάταξη μάχης, όπως αυτή της φάλαγγας, ίσως όμως επειδή στο έπος αναμειγνύονται και στοιχεία σύχρονα με νεώτερες εποχές, όταν το έπος διαδίδεται και διηγείται. Ο οπλίτης έπρεπε να αποκτήσει μόνος του έναν ακριβό εξοπλισμό, κάτι που δείχνει μια κάποια οικονομική άνεση. Αλλά και αντίστροφα η αυξημένη πολεμική δύναμη της φάλαγγας αναβάθμιζε την πολιτική θέση των οπλιτών. Το ναυτικό, που επίσης βασιζόταν στον απλό δήμο, καθιστούσε κι αυτό ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού πολιτικά ισχυρότερο. 

Ένα βασικό στοιχείο της εποχής είναι η αλλαγή των παλαιών πολιτικών δεδομένων. Πρώτα στις αποικίες της Μικράς Ασίας, η αστική ζωή αποκτά νέους ενωτικούς δεσμούς, ώστε να μεταλλαγεί σε αυτό που ορίζεται ως πόλις - κράτος. Αυτό, ίσως οφείλεται  στο ότι η φυλετική ποικιλία των αποικιών δημιούργησε νέους θεσμούς μη κληρονομικού χαρακτήρα ή στο ότι σε κάποιες περιπτώσεις οι αποικίες πραγματοποιήθηκαν με την κατάκτηση προηγούμενων οργανωμένων κοινωνικών συστημάτων. Στην ηπειρωτική Ελλάδα η πόλις - κράτος έγινε λίγο αργότερα. Με βάση τις απαρχές της αστικής ζωής του παρελθόντος οι κοινές ανάγκες, η κοινή λατρεία και καταγωγή οδήγησαν σε μια πιο κεντρική οργάνωση. Το χαρακτηριστικό των πόλεων - κρατών ήταν η πολιτική ανεξαρτησία και η έννοια του πολίτη. Οι ευγενείς μέχρι τον 8^ο αιώνα π.Χ. είχαν καταφέρει να περιορίσουν αρκετά την ισχύ του Βασιλιά. Αυτό οδήγησε στην δημιουργία πολύπλοκων ενδοαστικών μηχανισμών. Η διαστροφή των νόμων προς όφελος των ευγενών και η καταγραφή τους για τον περιορισμό του φαινομένου δείχνει πολιτικές εντάσεις. Η ύπαρξη λοιπόν σταθερού νομικού πλαισίου παγίωσε κάποιους σταθερούς κανόνες κοινωνικής ζωής.

Εικ. 5 Ησίοδος

Η εικόνα που έχουμε από τον Ησίοδο (Εικ. 5) είναι ότι ένας αγρότης εμπορεύεται εποχιακά το πλεόνασμά του. Η έννοια του εμπόρου με τη σημασία του «ναυτιλιακού εμπόρου» εισάγεται τον 7^ο αιώνα π.Χ. Λίγο πιο μετά εμφανίζονται και έμποροι με τη σημερινή σημασία του όρου. Το εμπορικό πλοίο διαφοροποιείται από το πολεμικό την ίδια περίοδο. Η επισιτιστική κρίση χρειαζόταν και εισαγωγές σιτηρών. Η Ναύκρατις ή η εξάπλωση στον Εύξεινο Πόντο ίσως κάλυπταν αυτή την ανάγκη. Το εσωτερικό της Μικράς Ασίας που ήταν απροσπέλαστο και εχθρικό από την εποχή του Γύγη, έγινε, στα χρόνια του Κροίσου, ξανά φιλικό και κατάλληλο για εμπορικές συνεργασίες μέχρι να επιβληθούν οι Πέρσες. Οι κίνδυνοι της πειρατείας ή των ναυαγίων και η σπανιότητα των κεφαλαίων έφερε για πρώτη φορά, λίγο πριν το τέλος του 7^ου αιώνα, τον τόκο στα δάνεια, κάτι που επεκτάθηκε και εκτός του εμπορίου.

Κατά την αρχαϊκή περίοδο αναπτύσσεται η βιοτεχνική δραστηριότητα. Ωστόσο, παρά αυτή την ανάπτυξη, η οικονομία παραμένει αγροτική. Οι νέες αποικίες, που ενώ χρειάζονται εμπορεύματα, δεν είναι ακόμα σε θέση να τα παράξουν, ενισχύουν, με τη νέα αυτή ζήτηση, τη βιοτεχνία των μητροπόλεων. Οι απαρχές της βιοτεχνικής ανάπτυξης βρίσκονται λίγο πριν, κυρίως στην Ιωνία και την Λυδία, όταν οι φτωχοί αγρότες άρχισαν να ασχολούνται και αυτόν τον τομέα. Αυτή δραστηριότητα αύξησε και τον πληθυσμό των δούλων.  

Οι παλαιότερες συναλλαγές γίνονταν με άλλα αντικείμενα όπως σφαιρίδια χρυσού, αργύρου ή ηλέκτρου ή μεταλλικές ράβδοι (οβολοί). Τα πρώτα νομίσματα εμφανίζονται στο δεύτερο μισό του 7^ου π.Χ. αιώνα στη Μικρά Ασία. Μετά ακολουθούν οι πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η σύγχρονη αντίληψη είναι ότι τουλάχιστον στην αρχή δεν ήταν μέσο συναλλαγής αλλά συνέβαλλε απλά στην ηθική συνοχή της κοινωνίας μέσω της αξιολόγησης των εμπορευμάτων ή των υπηρεσιών. Τουλάχιστον στην αρχή το νόμισμα είχε θέση συμβόλου ανεξαρτησίας, ήταν μέσο πληρωμής μισθοφορικών στρατευμάτων ή επιβολής προστίμων. Το νόμισμα λοιπόν ήταν στην αρχή το ίδιο ένα εμπόρευμα και για τις καθημερινές χρησιμοποιούνταν άλλα αντικείμενα.

Εικ. 6 Σόλωνας

Η πολιτική κατάσταση σείεται από τις αλλαγές της εποχής. Τα πρωτεία των ευγενών κλυδωνίζονται από τις ταραχές στα κατώτερα στρώματα και την συγκέντρωση πολιτικής δύναμης σε αυτά.

Η αποικιακή εκτόνωση του πληθυσμού δεν θα μπορούσε να εξαφανίσει τις ομάδες των δυσαρεστημένων στη μητρόπολη.

Μέχρι τότε τα δημόσια αξιώματα ήταν στα χέρια των ευγενών. Ο Σόλωνας (Εικ. 6) εισάγει το κριτήριο του πλούτου στον καθορισμό των κοινωνικών τάξεων, κάτι τελείως καινούργιο και επιφυλάσσει πολιτική συμμετοχή ακόμα και για τα φτωχότερα στρώματα. Ωστόσο, αυτή η αλλαγή δεν μπορούσε να αποτρέψει την είσοδο των τυράννων.

Την αρχαϊκή περίοδο η άνοδος της τυραννίδας φαίνεται να συνδέεται με τη ανάδειξη νέων αιτημάτων απέναντι στην ισχύ των αριστοκρατών. Η λέξη «τύραννος» κατά τη διάρκεια του 7^ου αιώνα π.Χ. δεν είχε την αρνητική σημασία που απέκτησε αργότερα, αλλά ήταν σαν συνώνυμο του βασιλιά, που όμως, χωρίς κληρονομικά δικαιώματα, καταλάμβανε την εξουσία, όπως παραδείγματος χάριν ο Κύψελος, που στην Κόρινθο ανέτρεψε τους Βακχιάδες. Μέχρι τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. οι Τύραννοι υπολόγιζαν στην λαϊκή δυσαρέσκεια για να επιβληθούν.

Η παρακμή της τυραννίδας, τουλάχιστον στην Αθήνα, όπου η λαϊκή απαίτηση για πολιτική συμμετοχή ήταν μεγαλύτερη, συμπίπτει με την οικονομική άνθηση της πόλης. Η τυραννίδα λοιπόν ήταν ένα ασυνείδητο βήμα για τη μεταφορά της εξουσίας από τους λίγους στους πολλούς.

Η διασπορά των Ελλήνων στη Μεσόγειο ανάμεσα σε ξένους λαούς οδήγησε στη σφυρηλάτηση του ελληνικού εθνικού αισθήματος. Ο θεσμός της δουλείας γεννήθηκε από την άνοδο της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Η εμπορική επαφή με την Αίγυπτο έφερε στην Ελλάδα φθηνό πάπυρο. Οι νέες αλλαγές επηρέασαν την ποίηση. Ο ήρεμος και επιβλητικός επικός στίχος έδωσε τη θέση του σε νέα μέτρα. Η τυραννίδα ενίσχυσε τη λαϊκή λατρεία και το δράμα. Ο Αρίωνας στην αυλή του Περιάνδρου ή ο Θέσπις στην αυλή του Πεισιστράτου είναι δύο παραδείγματα. Στη διακόσμιση των αγγείων εμφανίζονται στοιχεία της ανατολής όπως γρύπες, πάνθηρες ή σφιγγες. Η αντίληψη για την αρετή και τη σωφροσύνη, η γέννηση της επιστήμης, η κλασική αρχιτεκτονική, η πνευματική ανάπτυξη γενικότερα συμβαίνουν τότε.

Η αρχαϊκή εποχή αποτέλεσε την περίοδο, όπου έλαβαν χώρα πολλές ανακατατάξεις. Από τη μία η δύναμη των οπλιτών και ο πλουτισμός των εμπόρων ή των βιοτεχνών και από την άλλη η απόγνωση των φτωχών δημιούργησαν ένα πλαίσιο, όπου η σύγκρουση με την τάξη των ευγενών ήταν ένα αναπόδραστο φαινόμενο. Νέες δυνάμεις με νέες ιδέες σε κάθε έκφανση της πολιτιστικής ή πολιτικής ζωής ήρθαν στο προσκήνιο. Αυτή η κοινωνική ζύμωση θα αποτελέσει το λίκνο, όπου κάποια χρόνια μετά, θα ανθίσει  η κλασική Ελλάδα.

1. Claude Mosse, Annie Schnapp - Gourbeillon, Επίτομη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,  εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 1996

2. Urlich Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976

3. Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 2008

4. Antony Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης, Αθήνα, 2008

5. John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους,  Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

6. M.M. Austin, P. Vidal Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα, 1998

7. Ησίοδος, Έργα και Ηοίαι, μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009

8. B. Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τράπεζας, Αθήνα, 2008